صفات ذات و صفات فعل

اعتقادات شیعه
خداشناسی
توحید توحید ذاتیتوحید صفاتیتوحید افعالیتوحید عبادیصفات ذات و صفات فعل
فروع توسلشفاعتتبرکاستغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبحبداءامر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبرانخاتمیتپیامبر اسلاممعجزهعدم تحریف قرآن
امامت
باورها عصمت امامانولایت تكوینیعلم غیبخلیفة‌اللهغیبتمهدویتانتظار فرجظهور • رجعت
امامان امام علیامام حسنامام حسینامام سجادامام باقرامام صادقامام کاظمامام رضاامام جوادامام هادیامام عسکریامام مهدی
معاد
برزخمعاد جسمانیحشرصراطتطایر کتبمیزان
مسائل برجسته
اهل‌بیتچهارده معصومکرامتتقیهمرجعیتولایت فقیه

صفات ذات و صفات فعل از تقسیم‌بندی‌های صفات خدا در کلام اسلامی است. در اصطلاح رایج، هرگاه برای انتزاع و فهم یک صفت از خداوند تنها لحاظ ذات او کافی باشد، آن صفت، صفت ذات خواهد بود و هرگاه برای این انتزاع لحاظ دو طرف -ذات پروردگار و مخلوق او- لازم باشد، آن صفت صفت فعل خواهد بود. برای نمونه، حیات، قدرت و علم از صفات ذات و خلق و رزق از صفات فعل هستند.

تعریف

صفات خداوند از جهتی به صفات ذاتی و صفات فعلی تقسیم شده‌اند. در تبیین چیستی صفات ذاتی و فعلی دو اصطلاح وجود دارد:

اصطلاح رایج

صفات ذاتیه، صفاتی هستند که در توصیف ذات الهی به آنها، تنها تصور ذات کافی بوده و هر یک از آن صفات با توجه به نوعی از کمال، از ذات الهی انتزاع می‌شوند مانند حیات، علم، قدرت و اراده. صفات فعلیه، صفاتی هستند که از رابطه خدا با مخلوقات انتزاع می‌شوند همچون خالقیت و رازقیت. گفته شده این اصطلاح در کتب فلسفه و کلام رایج‌تر است.

براساس دیدگاه حکما و متکلمان امامیه، صفات ذات عین ذات و همچون ذات، نامحدود و مطلق و ازلی هستند و همان‌گونه که کسی به شناخت کنه و حقیقت ذات راه ندارد، معرفت به کنه صفات ذات نیز امکان ندارد؛ ولی راه برای معرفت صفات فعل خدا باز است و در قرآن نیز بدان سفارش شده است.

مراد از عینیت صفات ذات با ذات الهی این است که صفات خدا، هرچند به لحاظ لفظ و مفهوم با یکدیگر و ذات متغایرند، اما از جهت مصداق، همه آنها عین هم و عین ذات هستند.

اصطلاح قدیمی

هر صفتی که بتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف کرد، صفت فعل است، و هر صفتی را که نتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف کرد، صفت ذات است. بنابراین قدرت، علم و حیات از صفات ذاتی الهی‌اند، چون خداوند به مقابل و ضد آن‌ها وصف نمی‌شود، زیرا مقابل آن‌ها نقص وجودی است. همچنین صفاتی مانند اراده، رضا و غضب، حب و بغض از صفات فعل خواهند بود، زیرا وصف خداوند به مقابل آن محال نیست. مثلاً گفته می‌شود خداوند ظلم به بندگان خود را اراده نکرده است. بر این اساس، عدل از صفات ذات الهی خواهد بود، ولی بنابر اصطلاح نخست از صفات فعل است. این اصطلاح محدث کلینی در کتاب اصول کافی بوده و او بر این اساس روایاتی که «اراده» را از صفات فعل دانسته‌اند، تبیین کرده است.سید شریف گرگانی نیز در کتاب تعریفات همین اصطلاح را آورده است.

صفات ذاتی حقیقی و اضافی

صفات ذات را به دو گونهٔ حقیقی و اضافی تقسیم کرده‌اند. صفات ذاتی حقیقی آن است که حقیقتاً ذات به آن وصف می‌گردد مانند علم و قدرت، و صفت اضافی آن است که از صفات حقیقی انتزاع می‌شود؛ ولی خود حقیقتاً از صفات ذات نیست، مانند صفت عالمیت و قادریت، که از در نظر گرفتن نسبت علم و قدرت با ذات انتزاع شده‌اند و ورای ذات و صفت علم و قدرت، حقیقتی ندارند.

صفت ذاتی حقیقی را به حقیقی محض و حقیقی ذات الاضافه تقسیم نموده‌اند. حقیقی محض آن است که به چیزی جز ذات خداوند تعلق ندارد، مانند صفت حیات، و حقیقی ذات الاضافه آن است که به غیر ذات متعلق می‌شود مانند علم و قدرت.

پانویس

  1. مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۷۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۵.
  2. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۶.
  3. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۰ و ۲۹۷ و۳۰۴.
  4. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۴۶ و ۲۹۷.
  5. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۰ و ۲۹۳.
  6. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۳ و ۲۹۷.
  7. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۳۰۵.
  8. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۹۳ و ۲۹۴؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۵.
  9. کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱۱.
  10. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۶.
  11. جرجانی، التعریفات، ۱۴۱۲ق، ص۹۵.
  12. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۵.
  13. ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۱۰۶.

منابع

  • جرجانی، میر سید شریف، التعریفات‏، تهران، انتشارات ناصرخسرو، ۱۴۱۲ق.
  • جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن: تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و تنظیم حیدرعلی ایوبی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
  • ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی(۱)، قم، نشرهاجر.
  • کلینی، محمد بن یعقوب‏، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ هفدهم، ۱۳۸۴ش.

پیوند به بیرون